شرح دعای مکارم‌الاخلاق (۳۳)| اسباب برکت در رزق(۴)

در ادامه‌ی بحث برکت در رزق و روزی، به موضوع جدیدی با نام «برکت در اشخاص، حیوانات و اماکن» می‌پردازیم.
ه) برکت در اشخاص
بنا به آیات قرآن کریم و روایات معصومین صلوات الله علیهم اجمعین، در وجود برخی از اشخاص و حتّی حیوانات و بعضی از اماکن، برکت قرار داده شده است. ما در صدد هستیم با رعایت اقتضای حال و مجالی که داریم، برخی از این موارد را نام بریم.

1-انبیاء: قرآن کریم: «قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ ...». (به نوح) گفته شد: اى نوح! با سلامت و بركاتى از ناحيه ما بر تو و بر تمام امّت‌هايى كه با تواند، فرود آى.[1] «قالُوا أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ». (فرشتگان خطاب به ساره همسر ابراهیم علیه السّلام که در آن وقت پیرزنی بود و مژده‌ی آمدن فرزندانی به نام اسحاق و یعقوب را شنید) گفتند: آيا از فرمان خدا تعجّب می‌کنى؟! اين رحمت خدا و بركاتش بر شما خانواده است چرا كه او ستوده و والا است.[2] «وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا». (مسیح در گهواره گفت) و (خداوند) مرا -هر جا كه باشم- وجودى پربركت قرار داده و تا زمانى كه زنده ‏ام، مرا به نماز و زكات توصيه كرده است.[3] و آیات دیگری از همین دست که دلالت بر وجود برکت در انبیاء دارد.
امام صادق علیه السّلام فرمودند: از موعظه‌های خداوند عزّ و جلّ به عیسی این بود که: «... يَا عِيسَى أُوصِيكَ وَصِيَّةَ الْمُتَحَنِّنِ عَلَيْكَ بِالرَّحْمَةِ حَتَّى حَقَّتْ لَكَ مِنِّي الْوَلَايَةُ بِتَحَرِّيكَ‏ مِنِّي‏ الْمَسَرَّةَ فَبُورِكْتَ كَبِيراً وَ بُورِكْتَ صَغِيراً حَيْثُ مَا كُنْتَ ...». ‏ای عیسی! به تو سفارش می‌کنم، سفارش کسی که با رحمت به تو مهروز است، آن گاه به سبب مسرّت خواهی ات از من، ولایت از سوی من بر تو حتمی شد. پس چه در بزرگسالی و چه در خردسالی، هر جا که بودی، مبارک شدی.[4]

2-خاتم الانبیاء، حضرت محمّد مصطفی صلّی الله علیه و آله: رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «... جَعَلَ‏ فِيَّ‏ النُّبُوَّةَ وَ الْبَرَكَةَ ...». خداوند در من نبوّت و برکت را قرار داد.[5] امیر المؤمنین علیه السّلام در توصیف رسول خدا صلّی الله علیه و آله به این ویژگی‌ها اشاره می‌فرمایند: «... إِمَامِ‏ الْخَيْرِ وَ قَائِدِهِ‏ وَ الدَّاعِي إِلَيْهِ وَ الْبَرَكَةِ عَلَى جَمِيعِ الْعِبَادِ وَ الْبِلَادِ وَ رَحْمَةٍ لِلْعَالَمِينَ ...». پیشوای خیر، و رهبر آن، و دعوت کننده‌ی به سوی خیر، و برکت برای تمام بندگان و سرزمین‌ها و رحمت برای جهانیان.[6]
امام باقر علیه السّلام در باره‌ی پیامبر اکرم صلوات الله علیه و آله فرمودند: «... كَانَ‏ بَرَكَةً لَا يَكَادُ يُكَلِّمُ أَحَداً إِلَّا أَجَابَهُ ...». ‏آن حضرت برکتی بود، با کسی سخن نمی‌گفت مگر آن که (حاجت و نیازش را) اجابت می‌کرد.[7]

3-اهل بیت علیهم السّلام: در زیارت جامعه‌ی کبیره که یادگار حضرت هادی علیه السّلام است، و یکی از بهترین زیارت نامه‌هایی است که علاوه بر آشنا شدن با معارف دقیق امامت و ولایت، با آن می‌توانیم تمامی اهل بیت علیهم السّلام را زیارت کنیم، چنین آمده است: «... السَّلَامُ عَلَى مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ مَسَاكِنِ‏ بَرَكَةِ اللَّهِ ...».‏ سلام بر جایگاه‌های شناخت خدا و قرارگاه‌های برکت خداوند.[8] رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله، اهل بیت علیهم السّلام را این گونه توصیف می‌فرمایند: «... بِهِمْ يَحْفَظُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دِينَهُ وَ بِهِمْ‏ يَعْمُرُ بِلَادَهُ‏ وَ بِهِمْ يَرْزُقُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ نَزَلَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ يَخْرُجُ بَرَكَاتُ الْأَرْضِ ...». به وسیله‌ی ایشان خداوند عزّ و جلّ دینش را حفظ می‌کند و به سبب آن‌ها سرزمین‌هایش را آباد می‌سازد و به خاطر ایشان به بندگانش روزی می‌دهد و به سبب آن‌ها باران از آسمان باریده و برکات زمین خارج می‌گردد.[9]

4-مؤمن: از امیر المؤمنین علی علیه السّلام روایت شده است که فرمودند: «شِيعَتُنَا الْمُتَبَاذِلُونَ‏ فِي‏ وَلَايَتِنَا، الْمُتَحَابُّونَ فِي مَوَدَّتِنَا، الْمُتَزَاوِرُونَ‏ فِي إِحْيَاءِ أَمْرِنَا؛ الَّذِينَ إِنْ‏ غَضِبُوا لَمْ يَظْلِمُوا، وَ إِنْ رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا، بَرَكَةٌ عَلى‏ مَنْ جَاوَرُوا، سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا». شیعیان ما کسانی هستند که در راه ولایت ما بخشش می‌کنند، و در مسیر دوستی ما به یکدیگر محبّت می‌نمایند، برای زنده کردن امر ما به زیارت هم می‌روند، آن‌ها کسانی اند که هر گاه خشمگین شوند ظلم نمی‌کنند و اگر خشنود گردند اسراف نمی‌نمایند، ایشان برکتی بر همسایگانند، با همنشینان خود در صلح و صفا هستند.[10] همچنین امام عسکری علیه السّلام فرمودند: «الْمُؤْمِنُ‏ بَرَكَةٌ عَلَى الْمُؤْمِنِ وَ حُجَّةٌ عَلَى الْكَافِرِ». مؤمن برکت بر مؤمن و حجّتی بر کافر است.[11]

5-جماعت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله می‌فرمایند: «الْجَمَاعَةُ بَرَكَةٌ ...». جماعت برکت است.[12] همچنین فرمودند: «كُلُوا جَمِيعاً وَ لَا تَفَرَّقُوا فَإِنَّ الْبَرَكَةَ فِي الْجَمَاعَةِ». با هم غذا بخورید و متفرّق نشوید (تنهایی غذا نخورید)، پس به درستی که برکت در جماعت است.[13]

6-دختران: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: «رَحِمَ اللَّهُ أَبَا الْبَنَاتِ‏ الْبَنَاتُ مُبَارَكَاتٌ مُحَبَّبَاتٌ وَ الْبَنُونَ مُبَشَّرَاتٌ وَ هُنَ‏ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ». خدا رحمت کند پدری را که دخترانی دارد، دختران دارای برکت‌اند، دوست داشتنی‏ هستند و پسران بشارت آورند، دختران بازماندگان نیکو و شایسته اند.[14] از ابن عبّاس نقل شده است که مردی دخترانش را نفرین کرد که بمیرند. پیامبر خدا فرمودند: «لا تَدعُ فَإِنَّ البَرَكَةَ فِي البَناتِ». نفرین نکن، که برکت در دختران است.[15]

7-کودک: افرادی که به خاطر ترس از روزی و به امید شرایط مالی بهتر، از آوردن فرزند خودداری می‌کنند، خوب است به این حدیث نورانی از وجود مقدّس پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله توجّه نمایند. آن بزرگوار می‌فرمایند: «بَيتٌ لا صِبيانَ فيهِ لا بَرَكَةَ فيهِ». در خانه ای که کودکان نباشند، برکت نیست.[16]

8-بزرگان (سالمندان): بسیاری از ما تجربه کرده ایم که وقتی بزرگی از خانواده و بستگان از دنیا می‌رود، گویی برکات فراوانی را نیز با رفتن او از دست می‌دهیم. به اعتراف بسیاری از مردم، وجود بزرگان در خانه و فامیل و حتّی منطقه‌ی سکونت، مایه‌ی برکت است. در روایتی از رسول خدا صلوات الله علیه و آله آمده است: «البَرَكَةُ مَعَ أكابِرِكُم». برکت با بزرگان شماست.[17]

 

9-نیکوکار: همان طور که در کارهای نیک برکت وجود دارد (چنان چه قبلاً بیان شد)، خود فرد نیکوکار نیز مایه‌ی یمن و برکت است. رسول خدا صلوات الله علیه و آله می‌فرمایند: «أحبُّوا المَعرُوفَ و أهلَهُ، فَوَ الَّذی نفسی بِیَدِهِ إنَّ البرکةَ و العافیةَ مَعَهُما». نیکی و نیکوکاران را دوست بدارید. سوگند به آن که جانم به دست اوست، برکت و تندرستی با نیکی و نیکوکاران است.[18]

 

10-برخی از بانوان: طبق روایات بعضی از بانوان که دارای ویژگی‌های خاصی هستند، از زنان با برکت محسوب می‌شوند. در ادامه به بیان برخی از این ویژگی‌ها می‌پردازیم. امام صادق علیه السّلام فرمودند: «مِنْ‏ بَرَكَةِ الْمَرْأَةِ خِفَّةُ مَئُونَتِهَا وَ تَيْسِيرُ وِلَادَتِهَا ...». از برکت زن این است که کم خرج باشد و زایمانش نیز آسان باشد.[19] همچنین روایت شده است که: «أَنَّ مِنْ بَرَكَةِ الْمَرْأَةِ قِلَّةَ مَهْرِهَا وَ مِنْ شُؤْمِهَا كَثْرَةَ مَهْرِهَا». به درستی که از برکت زن آن است که مهرش کم باشد و از شومی زن زیادی مهر اوست.[20]

 

و) برکت در حیوانات
قرآن کریم: «وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ * وَ لَكُمْ فِيها جَمالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ * وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى‏ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ * وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوها وَ زِينَةً وَ يَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ». و چهارپايان را آفريد در حالى كه در آن‌ها، براى شما وسيله‌ی پوشش، و منافع ديگرى است و از گوشت آن‌ها مى ‏خوريد! * و در آن‌ها براى شما زينت و شكوه است به هنگامى كه آن‌ها را به استراحتگاهشان بازمى ‏گردانيد، و هنگامى كه (صبحگاهان) به صحرا مى‏ فرستيد * آن‌ها بارهاى سنگين شما را به شهرى حمل مى ‏كنند كه جز با مشقّت زياد، به آن نمى ‏رسيديد پروردگارتان رؤوف و رحيم است (كه اين وسايل حيات را در اختيارتان قرار داده) * همچنين اسب‌ها و استرها و الاغ‌ها را آفريد تا بر آن‌ها سوار شويد و زينت شما باشد، و چيزهايى مى ‏آفريند كه نمى‏ دانيد.[21]
در روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام از حیواناتی سخن گفته شده است که خداوند متعال در آن‌ها برکت قرار داده و بدین جهت برای کسانی که شرایط نگهداری آن‌ها را دارند، داشتن این حیوانات توصیه شده است. از آن جایی که روایات این باب بسیار زیاد است، تنها به ذکر نام این حیوانات بسنده کرده و مخاطب گرامی را برای مطالعه‌ی بیشتر در این باره به کتاب «خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث» (تألیف محمّدی ری شهری) ارجاع می‌دهیم.
از جمله حیواناتی که روایات اسلامی در باره‌ی خیر و برکت آن‌ها سخن گفته، این حیوانات می‌باشند: شتر، گاو، اسب، گوسفند (در باره‌ی برکت و خیر گوسفند، روایات فراوان در کتب روایی وجود دارد)، مرغ، خروس و زنبور عسل.

 

ز) برکت در اماکن
به طور کلّی قرآن کریم زمین را محل برکت معرّفی نموده و فرموده است: «وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلِينَ». او در زمين كوه ‏هاى استوارى قرار داد و بركاتى در آن آفريد و موادّ غذايى آن را مقدّر فرمود، -اين‌ها همه در چهار روز بود- درست به اندازه‌ی نياز تقاضا كنندگان.[22] امّا به طور خاص برخی از سرزمین‌ها و اماکن در آیات و روایات محل برکت معرّفی شده اند. به عنوان نمونه چند مورد از این اماکن را بیان می‌کنیم:

1-کربلای معلّی: در روایتی از امام زین العابدین علیه السّلام آمده است که حضرت فرمودند: «خداوند متعال بيست و چهار هزار سال قبل از اين كه زمين كعبه را خلق كند و آن را حرم قرار دهد، زمين كربلا را آفريد و آن را حرم امن و مبارك گرداند، و هر گاه حق تعالى بخواهد كره‌ی زمين را لرزانده و حركتش دهد (شايد كنايه از قيامت باشد) زمين كربلاء را همراه تربتش در حالى كه نورانى و شفّاف است بالا برده و آن را در برترين باغ ‏هاى بهشت قرار داده و در آن جا بهترين مسكن قرارش می‌دهد و ساكن نمى ‏شود در آن مگر انبياء و مرسلين (يا به جاى اين فقره فرمودند: و ساكن نمى ‏شود در آن مگر رسولان اولو العزم) اين زمين بين باغ‏‌هاى بهشت مى ‏درخشد همان طورى كه ستاره‌ی درخشنده بين ستارگان نورفشانى مى ‏نمايد، نور اين زمين چشم ‏هاى اهل بهشت را تار مى ‏كند و با صدائى بلند مى‏ گويد: من زمين مقدّس و طيّب و پاكيزه و مباركى هستم كه سيّد الشهداء و سرور جوانان اهل بهشت را در خود دارم».[23]

 

2-کعبه‌ی مکرّمه: قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ». نخستين خانه ‏اى كه براى مردم (و نيايش خداوند) قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكّه است، كه پر بركت، و مايه‌ی هدايت جهانيان است.[24] مردی از علی علیه السّلام پرسید: آیا (کعبه) اوّلین خانه است؟ حضرت فرمودند: «لَا قَدْ كَانَ‏ قَبْلَهُ‏ بُيُوتٌ‏ وَ لَكِنَّهُ‏ أَوَّلُ‏ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ ‏مُبارکاً فیهِ الهُدی وَ الرَّحمَةُ وَ البَرَکَةُ ...». نه، پیش از آن نیز خانه‌هایی بود ولی اوّلین خانه ای که برای مردم با برکت قرار داده شد، کعبه بود، که در آن هدایت، رحمت و برکت وجود دارد.[25]

 

3-فلسطین، شام و کوفه: قرآن کریم می‌فرماید: «وَ نَجَّيْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بارَكْنا فِيها لِلْعالَمِينَ». و او (ابراهیم) و لوط را به سرزمين (شام) -كه آن را براى همه جهانيان پربركت ساختيم- نجات داديم.[26] در تفسیر قمّی این سرزمین را شام و کوفه معرّفی می‌کند.[27] قرآن کریم می‌فرماید: «سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ». پاك و منزّه است خدايى كه بنده ‏اش را در يك شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى -كه گرداگردش را پربركت ساخته ‏ايم- برد، تا برخى از آيات خود را به او نشان دهيم چرا كه او شنوا و بيناست.[28] همچنین می‌فرماید: «وَ لِسُلَيْمانَ الرِّيحَ عاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلى‏ الْأَرْضِ الَّتِي بارَكْنا فِيها وَ كُنَّا بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عالِمِينَ». و تندباد را مسخّر سليمان ساختيم، كه به فرمان او به سوى سرزمينى كه آن را پربركت كرده بوديم جريان مى ‏يافت و ما از همه چيز آگاه بوده ‏ايم.[29] در تفسیر قمی این سرزمین را نیز، بیت المقدس و شام معرّفی می‌نماید.[30]

 

4-مسجد شریف کوفه: امیر المؤمنین علی علیه السّلام که فرق مبارکشان در صبح روز نوزدهم از ماه مبارک رمضان، در سجده‌ی نماز صبح و در محراب مسجد کوفه، به دست أشقی الاشقیاء ابن ملجم مرادی شکافته شد، در باره‌ی این مکان مقدّس فرمودند: «... فَلَا تَهْجُرُوهُ وَ تَقَرَّبُوا إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالصَّلَاةِ فِيهِ وَ ارْغَبُوا إِلَيْهِ فِي قَضَاءِ حَوَائِجِكُمْ فَلَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِيهِ مِنَ الْبَرَكَةِ لَأَتَوْهُ مِنْ أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ لَوْ حَبْواً عَلَى‏ الثَّلْجِ»‏. (مسجد کوفه) را رها نکنید و با نماز خواندن در آن به خدای عزّ و جلّ تقرّب جوئید و برای قضاء حوائجتان به آن متمایل باشید، که اگر مردم می‌دانستند چه برکتی در این مسجد هست، هر آینه از اطراف زمین به سوی این مسجد می‌آمدند اگرچه با خزیدن روی برف و یخ باشد.[31]

 

5-شهر مقدّس قم: امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: «... سَلَامُ‏ اللَّهِ‏ عَلَى‏ أَهْلِ‏ قُمَ‏ يَسْقِي‏ اللَّهُ بِلَادَهُمُ الْغَيْثَ وَ يُنْزِلُ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْبَرَكَاتِ وَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ ...». سلام خدا بر اهل قم، خداوند با باران زمین‌های ایشان را سیراب می‌کند و برکات را بر ایشان نازل می‌نماید و گناهانشان را تبدیل به حسنات می‌کند.‏[32]

 

خودآزمایی
1-دو شخصیّت مبارک را با ذکر آیه یا حدیث نام برید؟
2-چهار مکان مقدّس را نام برید که خداوند متعال برکات خود را بر آن‌ها نازل فرموده است؟

 

پی‌نوشت‌ها
[1] سوره هود/ آیه 48 (ترجمه مکارم).

[2] همان/ آیه 73.

[3] سوره مریم/ آیه 31 (ترجمه مکارم).

[4] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏8 ص 131/ خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث ص 463.

[5] معاني الأخبار ص 56.

[6] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ج ‏3 ص 83.

[7] الأمالي (للصدوق) ص 397.

[8] من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 610.

[9] كمال الدين و تمام النعمة ج ‏1 ص 260.

[10] الكافي (ط - دارالحديث) ج ‏3 ص 599.

[11] تحف العقول ص 489.

[12] الجعفريات (الأشعثيات) ص 159.

[13] طبّ النّبيّ صلّى الله عليه و آله و سلّم ص 21.

[14] مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ج ‏15 ص 115.

[15] میزان الحکمه ج 11 ص 350.

[16] همان.

[17] همان.

[18] خیر و برکت از نگاه قرآن و حدیث ص 478 (به نقل از کنزالعمّال 6/ 345/ 15974).

[19] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 564.

[20] من لا يحضره الفقيه ج ‏3 ص 387.

[21] سوره نحل/ آیه 5 تا 8 (ترجمه مکارم).

[22] سوره فصلت/  آیه 10 (ترجمه مکارم).

[23] كامل الزيارات (ترجمه ذهنى تهرانى) ص 814.

[24] سوره آل عمران/ 96 (ترجمه مکارم).

[25] مناقب آل ابی طالب علیهم السّلام (لابن شهرآشوب) ج 2 ص 43.

[26] سوره انبیاء/ آیه 71 (ترجمه مکارم).

[27] تفسیر قمی ج 2 ص 73.

[28] سوره إسراء/ آیه 1 (ترجمه مکارم).

[29] سوره انبیاء/ آیه 81 (ترجمه مکارم).

[30] تفسیر قمی ج 2 ص 74.

[31] الأمالي (للصدوق) ص 228.

[32] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج ‏57 ص 217.